چگونه توان یادگیری خود در مطالعه را زیاد کنیم

برای بهبود و افزایش توان یادگیری می بایست اصول ذیل را با دقت اجرا کنید. زیرا تنها با رعایت این اصول است که می توانید بهتر بیاموزید و از وقت حداکثر استفاده را ببرید. ما این اصول را به سه مرحله تقسیم کرده ایم و در هر مرحله توصیه های سودمندی بیان داشته ایم. این اصول عبارتند از:

اصولی که قبل از مطالعه باید رعایت کرد.
اصولی که هنگام مطالعه باید رعایت کرد.
اصولی که باید بعد از مطالعه رعایت کرد.

1- اصول قبل از شروع مطالعه

1-1- تعیین هدف:

شما باید قبل از مطالعه برای خودتان هدفی را مشخص کنید، ‌به این معنی که این
درس را به چه منظوری می خواهید مطالعه کنید؟ آیا فقط نکته های اصلی درس را می خواهید یا قصد دارید همه ی مطالب کتاب را حفظ کنید یا بفهمید. این سؤالات در روند مطالعه ی شما از جهت کمیّت و کیفیت مؤثر خواهد بود.

2-1- تعیین مدت زمان مطالعه:

بعد از تعیین هدف باید معلوم کنید که چه مقدار زمان می خواهید صرف مطالعه کنید و این که چه حجمی از کتاب را می خواهید بخوانید. روان شناسان معتقدند که مغز انسان تمایل شدیدی به انجام هرچه سریع تر کار دارد و به همین دلیل اگر زمان و مقدار مطالعه مشخص نشود، موجب سردرگمی و کاهش دقت در هنگام مطالعه می شود. از طرفی تعیین زمان و مقدار مطالعه به خواننده آرامش می دهد و این آرامش موجب افزایش میزان یادگیری و سرعت مطالعه می شود.

3-1- انتخاب محیط مناسب: یکی از مهم ترین عوامل

یادگیری تمرکز حواس است بنابراین شما باید در محیطی مطالعه کنید که عوامل حواس پرتی و عدم تمرکز به حدّاقل برسد.

4-1- پرهیز از پرخوری قبل از مطالعه:

همان گونه که مطالعه با شکم خالی و در حال گرسنگی کم اثر و بی فایده است مطالعه پس از صرف غذای زیاد و سنگین و با شکم پر نیز غیرمفید بوده و منجر به یادگیری نمی شود. بنابراین سعی کنید با وضعیت جسمانی راحتی به مطالعه بپردازید. به قول شاعر:
« نه چندان بخور کز دهانت برآید... نه چندان که از ضعف جانت درآید »

2- اصول هنگام مطالعه

1-2- مطالعه ی فعالانه داشته باشید:

دانش آموزی که به منظور یادگیری و به صورت هدف دار مطالعه می کند برای یادگیری بهتر باید مطالعه ی فعال داشته باشد شما می توانید با خلاصه برداری، حلّ تمرین، علامت گذاری و گزینش نکته های مهم، مطالعه ی خودتان را فعال کنید. هم چنین سعی کنید با طرح سؤالاتی از قبیل این که هدف اصلی نویسنده چیست؟ این که کتاب راجع به چه موضوعی است؟ نکات اصلی و فرعی کدام است؟ آیا مطالب از نظر شما اهمیت دارد؟ و سؤالاتی از این قبیل. خلاصه این که عادت پرسیدن را در حین مطالعه در خود تقویت کنید.

2-2- جدّیت داشته باشید:

وقتی تصمیم می گیرید، فوراً شروع کنید و اجازه ندهید افکار مزاحم مانع شما شود. سعی کنید با روش های گفته شده در مهارت تمرکز حواس، تمرکز خود را افزایش داده و از دقت خود نهایت استفاده را ببرید.
شخص اگر در خواندن کمر همت ببندد و با فعالیت های ذهنی خویش به درک بیشتری نایل شود کار بزرگی انجام داده است. این نوع خواندن پویاتر و مستلزم فعالیت های مختلف بیشتری است. ( منظور مهارت های اشاره شده در این کتاب است ).

3-2- به خودتان استراحت بدهید:

برای داشتن یک مطالعه ی مفید و به منظور درک بهتر مطالب باید پس از حدود 45 دقیقه مطالعه به خود استراحت کوتاهی(10 الی 15 دقیقه) بدهید.

4-2- از روش صحیح مطالعه استفاده کنید:

برای این که مطالعه ی مؤثر داشته باشید باید با روش های استاندارد مطالعه آشنا شوید. البته روش های مطالعه ی زیادی مطرح شده است ولی از میان این روش ها روش مطالعه PQ4R یا پس ختام می تواند برای شما بسیار مؤثر باشد که در ادامه مطالب به بیان این روش پرداخته می شود.

3- اصول بعد از مطالعه

پس از این که مطالعه ی شما به پایان رسید نباید تصور کنید که کارتان تمام شده و مطالبی را که مطالعه کردید دیگر از یادتان نمی رود. بلکه مهم ترین بخش، تکرار و مرور مطالب مطالعه شده است. درواقع شما با مطالعه ی مؤثر مطالب را خلاصه نویسی و دسته بندی کرده اید. تا در مواقع مختلف از جمله امتحان و آزمون بتوانید با مرور مطالب به حافظه ی خود در به یاد سپردن مطالب کمک کنید. بنابراین باید با مرور و تکرار مطالب، ضریب ماندگاری مطالب آموخته شده را در ذهن خویش افزایش دهید. البته مباحثه با دوستان و هم چنین درس دادن به جمعی از دانش آموزان نیز یک راه مفید برای درک بهتر مطالب و تثبیت یادگیری و رفع اشکالات درسی است.

روش صحیح مطالعه

مطالعه یک فنّ و مهارت است و یک دانش آموز ماهر باید روش درست مطالعه را بداند تا بتواند بهتر یاد بگیرد، بهتر امتحان بدهد، از درس خواندن لذت ببرد و نهایتاً این که از عملکرد خویش احساس خوبی داشته باشد.
متخصصان، روش های مختلفی را برای مطالعه ی مؤثر عنوان کرده اند که یکی از بهترین و مؤثرترین روش های مطالعه، روش PQ4R است که در زبان فارسی « پس ختام » نام گرفته و شامل شش مرحله می باشد.

این مراحل عبارتند از:
پیش خوانی( preview)
سؤال گذاری( Questioning)
خواندن( Reading)
تفکر کردن( Remind)
از حفظ گفتن( Recite)
مرور کردن( Review)

1- پیش خوانی

اگر می خواهید مطالب یک کتاب یا فصلی از یک کتاب را یاد بگیرید، ابتدا به سرعت، تمام آن فصل را یک بار از نظر بگذرانید تا یک برداشت کلی از موضوع ها و مفاهیم آن فصل به دست آورید. در این مرحله می توانید قسمت های مهم و اصلی فصل را تشخیص بدهید تا در مراحل بعدی مطالعه بیشتر روی یادگیری آن قسمت ها تمرکز کنید. در مرحله ی پیش خوانی فقط به دنبال به دست آوردن مفاهیم کلی و موضوع های اصلی فصل هستیم، پس بهتر است تیترهای اصلی و فرعی را مطالعه کنید زیرا هدف های اصلی هر فصل را می توان در این تیترها پیدا کرد.
بسیاری از نکات کلیدی و اصلی هر پاراگراف را می توان در لغات Bold یا کلمات Italic پیدا کرد. مرحله ی پیش خوانی به شما کمک می کند که علاوه بر یک آشنایی مقدماتی با موضوع فصل، نکات اصلی و فرعی را تا حدّ بسیار زیادی تشخیص بدهید و برای ورود به مرحله ی بعدی یعنی سؤال کردن آماده شوید.

2- سؤال کردن

بعد از پشت سر گذاشتن مرحله ی پیش خوانی و آشنایی کلی با مطالب فصل، سعی کنید در رابطه با موضوع مطالعه سؤال هایی طرح کنید. بهترین راه برای انجام این کار این است که عناوین، سرفصل ها و تیترهای اصلی را به سؤال تبدیل کنید. برای مثال در رابطه با همین مطلبی که مطالعه می کنید می توانید بپرسید: روش پس ختام چیست؟ چند مرحله دارد؟ و...

بهتر است سؤالات شما تا حدّ امکان ساده و متناسب با برداشت سطحی شما در حین پیش خوانی باشند. در عین حال سعی کنید سؤالات را با کلماتی از قبیل: چگونه، چه کسی، چرا، چه چیزی، بسازید. سؤالات را حتماً یادداشت کنید تا در مراحل بعدی بتوانید پاسخ آن ها را به دست آورید در بعضی مواقع با همین سؤالات به ظاهر ساده می توانید به تعداد زیادی از سؤالات امتحانی دست پیدا کنید. باز هم تکرار می کنیم، سعی کنید تیترهای اصلی و یا فرعی را به سؤال تبدیل کنید. سؤال گذاری ممکن است وقت شما را بگیرد و کمی مشکل باشد ولی به طور چشم گیری تمرکز حواس، دقت و سرعت عمل شما را افزایش می دهد و موجب سهول یادگیری شما می شود.

3- خواندن

همه ی ما وقتی درس می خوانیم منظورمان این است که درس را یاد بگیریم، بفهمیم، حفظ کنیم و به خاطر بسپاریم برای همین سعی می کنیم خط به خط کتاب و جزوه را بخوانیم و حفظ کنیم و در ذهن خود تکرار کنیم در صورتی که به گفته ی« تونی بوزان » از محققین بنام روش های مطالعاتی، هدف از مرحله ی خواندن یادگیری و به خاطر سپردن مطالب نیست. هدف از مرحله ی خواندن فقط فهمیدن و انتقال اطلاعات از کتاب به یادداشت ها است. یعنی خلاصه نویسی و یادگیری و به خاطر سپردن مطالب باید از روی خلاصه نویسی ها و در زمان های مرور صورت گیرد.
در این مرحله مطالب فصل را با دقت و به طور کامل مطالعه کنید. در حین مطالعه سعی کنید به سؤالاتی که قبلاً طرح کرده اید جواب دهید. در این مرحله باید بعد از مطالعه و تفکر در مورد موضوع هر بخش، خلاصه برداری را فراموش نکنید. سعی کنید با خلاصه برداری کردن- به روشی که در مهارت خلاصه برداری گفته شده است- طوری مطالب خود را تنظیم کنید که در مراحل بعد بتوانید به راحتی حفظ کنید و به خاطر بسپارید. در این میان استفاده از خلاقیت و مهارت های ابداعی بسیار مؤثر می باشد.

4- تفکر

به طور کلی این مرحله در همه ی مراحل مطالعه نقش کلیدی دارد. به خصوص در هنگام خواندن و طراحی سؤال. بنابراین سعی کنید در هنگام خواندن در مورد مطالب و مثال ها فکر کنید و از مطالب تصویرسازی ذهنی داشته باشید.هم چنین سعی کنید بین آن چه که از قبل در مورد این مطالب می ذدانستید و آن چه می خوانید ارتباط برقرار کنید.

5- از حفظ گفتن

پس از پشت سر گذاشتن دو مرحله ی قبل یعنی خواندن و تفکر سعی کنید مطالب مهم آن را برای خودتان بازگو کنید. ضمناً سعی کنید به سؤالاتی که قبلاً طرح کرده اید به زبان خودتان پاسخ دهید. بهتر است در این مرحله به جای استفاده از جملات کتاب از جملات ساخته ی خودتان استفاده کنید. درواقع سعی کنید مطال مطالعه شده را به زبان خودتان و آن طور که راحت تر هستید بازگو کنید. سعی کنید خودتان را از قید و بند جملات کتاب آزاد کنید. از حفظ گفتن به شما کمک می کند که بخش هایی را که خوب یاد نگرفته اید تشخیص بدهید و آن ها را از نو بخوانید.

6- مرور کردن

وقتی که تمام فصل را خواندید در فاصله های مناسب مطالب مطالعه شده را مرور کنید. بهترین راه مرور کردن این است که از خلاصه های خودتان استفاده کنید و سعی کنید سؤالات هر فصل را ( چه آن هایی که خودتان طرح کرده اید، چه آنهایی را که کتاب طرح کرده است) بدون مراجعه به مطالب متن درس پاسخ بدهید. بخش هایی را که نمی توانید به سؤالات آن ها جواب بدهید، از نو بخوانید یا این که با مراجعه به خلاصه های تان دوباره آن ها را مرور کنید. مرحله ی ششم را در فاصله های مناسب تکرار کنید تا تمامی مطالب مطرح شده را به خاطر بسپارید.
مهم ترین قسمت مطالعه که سبب ثبت اطلاعات در لایه های زیرین ذهن می شود و جلوی فراموشی را می گیرد مرور کردن است به طوری که پیشینیان معتقد بودند ( الدرس حرف و التکرار الف) یعنی درس یکبار و تکرار هزاربار. خوش بختانه مطالعات دانشمندان علوم روانشناسی و یادگیری از جمله مطالعات آقای لایتنر این هزار بار را به 4 بار تقلیل داده است.

زمان های مرور

1- یک روز بعد که فراموشی را تا یک هفته به تأخیر می اندازد.
2- یک هفته بعد که فراموشی را تا یک ماه به تأخیر می اندازد.
3- یک ماه بعد که فراموشی را تا چهار ماه به تأخیرمی اندازد.
4- چهار ماه بعد که فراموشی را تا یک سال به تأخیر می اندازد.

نکاتی درباره ی زمان و مکان مطالعه

قبل از این که به شرایط و امکانات مطلوب برای یک مطالعه ی دلپذیر و مناسب اشاره کنیم ذکر این نکته را ضروری می دانیم که گاهی فراهم کردن این شرای برای همگان امکان پذیر نیست طبیعی است که عدم وجود این شرایط نباید بهانه ای برای عدم موفقیت شما باشد. بسیاری از نوابع و انسان های تاریخ ساز مشکلات و مزاحمت ها را نادیده گرفتند و توانسته اند با انگیزه ی قوی بر مطالب درسی خود تمرکز کرده و با غلبه بر مشکلات سرآمد روزگار خود باشند.
ولی اگر بتوانید شرایط زیر را فراهم کنید به تمرکز حواس و مطالعه مؤثرتر کمک خواهد شد.

1- میز مطالعه داشته باشید: روی میز شما باید وسایل و لوازم مرتبط با درس باشد مثل: کتاب های کمک درسی، خط کش و...بنابراین عکس، نامه ی خصوصی و یا هر چیزی که موجب حواس پرتی شما باشد را نباید روی میز قرار دهید. به خصوص موبایل را در هنگام درس خواندن از خود دور کنید.
2- داشتن اتاق، موجب آمادگی ذهنی بیشتر و تمرکز حواس بهتر در حین مطالعه می شود.
3- هر چقدر اتاقتان بدور از سروصدا باشد بهتر است.
4- در اتاق مطالعه باید هوای تازه جریان داشته باشد. بنابراین گاهی پنجره را باز کنید تا هوای اتاقتان عوض شود.
5- سعی کنید اتاقتان نور مناسب داشته باشد. مطالعه در فضایی با نور کم و نامناسب و حتی نور زیاد و تند موجب خستگی و کاهش تمرکز می شود. نور مکان مطالعه باید کافی و مناسب باشد تا عمل دیدن به خوبی انجام شود. روشنایی روز بهترین نوع آن است، نور نباید به صورت مستقیم روی صفحه ی کتاب بتابد زیرا نور مستقیم باعث خستگی چشم و کاهش میزان دید می شود و درک شما را از مطالب کاهش می دهد. هم چنین نباید در محلی بنشینید که نور روی کتاب سایه بیندازد.
6- مطالعه در کنار وسایل صوتی و تصویری روشن و در اتاقی که در و دیوار آن پر از عکس های مختلف است موجبات حواس پرتی را ایجاد می کند بنابراین سعی کنید عادات غلط را از خود دور کنید و بی جهت به خود تلقین نکنید که مثلاً من با صدای موزیک بهتر درس را می فهمم.
نشستن پشت میز مطالعه بهترین حالت برای درس خواندن و لم دادن و دراز کشیدن بدترین حالت است. چرا که موجب خستگی و خواب آلودگی شما می شود و امکان استفاده از دست هایتان برای یادداشت برداری را محدود می کند.
8- اگر اتاق مشترک دارید سعی کنید میزتان رو به روی هم نباشد.
9-هر از چند گاهی دکور اتاقتان را تغییر دهید تا انگیزه و نشاط در شما تقویت شود.
10- به اتاقتان برسید. بی نظمی و شلختگی شما را کلافه می کند و برای پیدا کردن اشیاء‌ و لوازم خود عصبی می شوید و وقت تان گرفته می شود و نهایتاً آمادگی شما برای مطالعه به شدت کاهش می یابد.
11- سعی کنید کتاب ها و دفاتر و سایر وسایل نوشتاری تان و هم چنین کتاب های کار و فرهنگ لغات آماده و در دسترس باشد.
12- سعی کنید برنامه ی زمانی منظم داشته باشید و به آن عمل کنید.
13- بهترین زمان برای یادگیری و مطالعه بستگی به عادات فردی شما دارد.
شما زمانی می توانید بهتر یاد بگیرید که آمادگی و احساس بهتری داشته باشید. بنابراین سعی کنید ساعات انرژیک ( پرانرژی ) خود را شناسایی کنید و دروس خود را در آن ساعات مطالعه کنید.
14- بهتر است دروس حفظ کردنی را صبح زود مرور کنید.
15- از مطالعه ی طولانی و پشت سر هم پرهیز کنید. بهتر است به جای سه ساعت مطالعه مستمر و مداوم آن را به سه بخش 45 دقیقه ای تقسیم کنید و در فواصل زمانی مشخص به خودتان استراحت بدهید.
16- اگر می خواهید از استرس شدید شب امتحان و پرخوانی خسته کننده ی مطالب نجات پیدا کنید بهتر است با برنامه، مستمر و روزانه درس بخوانید و آخر هفته مرور و ارزیابی کنید.
17- جمعه ها روز استراحت و زمان پرداختن به کارهای ضروری، دید و بازدید و نظافت است. سعی کنید در طول هفته کارهای تان را انجام دهید تا از روز جمعه ی خود نهایت لذت را ببرید ولی اگر تکالیف درسی ضروری و یا دروس عقب مانده داشتید صبح انجام دهید و لااقل نیمی از روز را به استراحت بپردازید.