آشنایی با موثرترین روش های مطالعه و یادداشت برداری
موفقیت در دوران تحصیل تا حد زیادی مستلزم آشنایی با روش های مطالعه و یادگیری است. روش‌هایی که در ادامه معرفی می‌کنیم، کمکتان می‌کنند از وقتی که به درس خواندن اختصاص می‌دهید، نهایت استفاده را ببرید و هرچه یاد می‌گیرید، در طولانی‌مدت در ذهن‌تان باقی بماند. اصلی‌ترین مواردی که در این مقاله موشکافی خواهیم کرد عبارتند از روش‌های یادداشت‌برداری، نرم‌افزارهای یادداشت‌برداری، راهکارهای تقویت درک مطلب، روش های مطالعه و همچنین روش‌های تقویت حافظه. با به کارگیری این روش‌ها، یادگیری مطالب درسی برای‌تان آسان‌تر می‌شود و میتوانید در امتحانات پایان ترم موفق‌تر عمل کنید.
۱. روش‌های یادداشت‌برداری
گوش دادن خالی به درس بدون اینکه هیچ نقش فعالی در فرآیند یادگیری داشته باشید، کافی نیست. برای اینکه در هنگام گوش دادن به درس و فراگیری اطلاعات، فقط یک شنونده‌ی منفعل نباشید، توصیه می‌کنیم از روش یادداشت‌برداری استفاده کنید. در ادامه، با تعدادی از کارآمدترین روش‌های یادداشت‌برداری آشنا خواهید شد که نقش بسزایی در تقویت یادگیری دارند.
روش اول: یادداشت‌برداری به روش کُرنِل
- یادداشت‌برداری به روش کُرنِل
روش یادداشت‌برداری کُرنِل در دهه‌ی ۱۹۵۰ توسط والتِر پاوک (Walter Pauk)، از اساتید دانشگاه کُرنِل و نویسنده‌ی کتاب پرفروش چطور در کالج درس بخوانیم، طراحی شد. روش کُرنِل به دانش‌آموزان کمک می‌کند مطالبی را که در کلاس آموزش می‌بینند، به شکل اصولی یادداشت، تحلیل، جمع‌بندی و بازنگری کنند. این روش به عنوان یکی از کارآمدترین روش‌های یادداشت‌برداری شناخته شده است.
برای شروع، برگه‌ی یادداشت‌تان را مشابه تصویر بالا به سه قسمت تقسیم کنید. در طول کلاس، نکات مهم را در ستون سمت راستی که بزرگ‌تر است، بنویسید. این ستون به یادداشت مهم‌ترین نکات درس اختصاص دارد، پس فقط نکات اصلی و جزئیات کلیدی مربوطه را بنویسید. همچنین تا حد امکان از نمادها، علائم اختصاری و جملات کوتاه استفاده کنید.
حداکثر یک روز فرصت دارید کلمات کلیدی و پرسش‌های درس را در ستون سمت چپ وارد کنید. کلمات کلیدی در هنگام مرور یادداشت‌ها به دردتان می‌خورند. خلاصه‌ی درس را نیز در ستون پایینی یادداشت کنید. در این قسمت، از مجموعه‌ی نکاتی که یادداشت کرده‌اید، یک جمع‌بندی مختصر در حدود حداکثر ۷ جمله بنویسید. به کمک این جمع‌بندی میتوانید نکات اصلی درس را راحت‌تر اولویت‌بندی کنید.
در هنگام مطالعه‌ی یادداشت‌هایی که به این روش تهیه کرده‌اید، دست‌تان را روی قسمت نکات مهم بگذارید و سعی کنید نکاتی را که در این قسمت یادداشت کرده‌اید، از روی نگاه کردن به اطلاعات ستون سمت چپ به خاطر بیاورید. این شیوه‌ی یادگیری نه تنها کمکتان می‌کند نکات مهم درس را راحت‌تر به خاطر بسپارید، بلکه باعث می‌شود به اهمیت هر نکته نیز پی ببرید.
در مرحله‌ی آخر، چند لحظه‌ای روی یادداشت‌های‌تان تأمل کنید. به جای حفظ کردن طوطی‌وار، از خودتان بپرسید که مثلا «چرا فلان نکته درخور توجه است؟» یا «چطور می‌توانم بین مطلب جدیدی که یاد گرفته‌ام با دانسته‌هایی که از قبل داشتم، ارتباط برقرار کنم؟» با پاسخ به این قبیل پرسش‌ها، مطلب جدیدی که فراگرفته‌اید به معنای واقعی درونی می‌شود و در ذهن‌تان می‌نشیند.
روش کُرنِل در اصل برای دانش‌آموزان و دانشجویان طراحی شده است تا بهتر بتوانند توضیحات شفاهی ارائه شده در کلاس را یادداشت کنند، اما این روش در خارج از محیط آموزشی کلاس نیز کاربرد دارد. مثلا میتوانید از همین روش در یادداشت‌برداری از روی کتاب، فیلم و اسلاید نیز بهره ببرید.
در صورتی که هدف‌تان فقط حفظ کردن خط به خط اطلاعات است و نیازی به تحلیل و درک عمیق مطالب ندارید، توصیه می‌شود از روش کُرنِل استفاده نکنید. این روش اگرچه سرآمد روش‌های یادداشت‌برداری است، فقط زمانی واقعا به دردتان خواهد خورد که به تحلیل و جمع‌بندی اطلاعات نیاز داشته باشید.
روش دوم: یادداشت‌برداری به روش طبقه‌بندی رئوس مطالب
- طبقه‌بندی رئوس مطالب به روش کلاسیک
یادداشت‌برداری به روش طبقه‌بندی رئوس مطالب از جمله پرطرفدارترین تکنیک‌های یادگیری در کشورهای غربی است و به عنوان یکی از سازمان‌یافته‌ترین روش‌های یادداشت‌برداری شناخته می‌شود که قدمتی چند صد ساله دارد. در این روش، مطالب به شیوه‌ای دقیق، منظم و بر اساس اهمیت طبقه‌بندی می‌شوند.
طبقه‌بندی رئوس مطالب به روش کلاسیک در مواردی که یادداشت‌برداری به زبان فارسی انجام می‌شود، ممکن است کمی گیج‌کننده و ناکارآمد به نظر برسد. با این حال، بد نیست با مدل کلاسیک این روش یادداشت‌برداری نیز آشنا شوید. البته، جایگزین این مدل در زبان فارسی در ادامه معرفی خواهد شد. در طبقه‌بندی رئوس مطالب به روش کلاسیک، از الفبای انگلیسی (حروف کوچک و بزرگ) و اعداد (اعداد رومی و اعداد هندیـعربی) استفاده می‌شود.
برای شروع، نکات اصلی درس را با اعداد رومی مشخص کنید. در زیر هر یک از این اعداد، نکات فرعی را بنویسید و این نکات را با حروف بزرگ انگلیسی طبقه‌بندی کنید. نکات مربوط به هر یک از نکات فرعی را با اعداد هندیـعربی شماره بزنید و در طبقه‌بندی بعدتر، از حروف کوچک انگلیسی استفاده کنید. در طبقه‌بندی‌هایی که در ادمه قرار می‌گیرند، حروف و اعداد مشخص‌کننده‌ی هر طبقه را در داخل پرانتز بنویسید. در هر طبقه‌بندی، مقداری فضای خالی در نظر بگیرید تا اگر بعدها به نکته‌ی جدیدی برخوردید، فضای کافی برای اضافه کردن نکات جدید در اختیار داشته باشید. اما توصیه می‌کنیم برای طبقه‌بندی رئوس مطالب در یادداشت‌برداری به زبان فارسی، از نمودار درختی استفاده کنید. نمودار درختی در مقایسه با روش کلاسیک طبقه‌بندی رئوس مطالب مناسب‌تر است. در تصویر زیر، قسمت کوچکی از درس زیست‌شناسی دوم دبیرستان را در قالب نمودار درختی مشاهده می‌کنید.
- نمونه‌ای از نمودار درختی درس زیست‌شناسی
در این روش، مطالب به شیوه‌ای واضح و منظم طبقه‌بندی می‌شوند. متأسفانه اغلب دانش‌آموزان از این روش به منظور خلاصه‌نویسی استفاده می‌کنند، در حالی که خلاصه‌نویسی نیازمند تحلیل و جمع‌بندی اطلاعات است. در مواردی که هدف‌تان از مطالعه فقط به حفظ کردن اطلاعات محدود می‌شود، به راحتی میتوانید مطالبی را که به این روش طبقه‌بندی کرده‌اید، کاملا به ذهن بسپارید. در ضمن میتوانید پرسش‌ها و کلمات کلیدی‌ای را که هنگام مرور یادداشت‌ها به ذهن‌تان می‌رسند، در حاشیه‌های برگه‌ی یادداشت اضافه کنید.
اغلب کتاب‌های درسی به گونه‌ای تدوین می‌شوند که دانش‌آموزان بتوانند رئوس مطالب را بدون دشواری از متن کتاب استخراج کنند. هر فصل از کتاب با یک عنوان کلی شروع می‌شود و سپس همین عنوان کلی در قالب بخش‌های کوچک‌تری که هر کدام عناوین خودشان را دارند، توضیح داده می‌شود. هر پاراگراف نیز معمولا به تبیین فقط یک نکته اختصاص دارد. چنین ساختار طبقه‌بندی شده‌ای برای استخراج رئوس مطالب مناسب است. برخی منابع الکترونیکی از قبیل وب‌سایت‌های دولتی و آموزشی نیز از ساختارهای طبقه‌بندی شده استفاده می‌کنند. ساختارهای طبقه‌بندی شده به خوبی در حافظه‌ی دیداری ثبت می‌شوند و به همین دلیل با برخی روش‌های خاص یادگیری سازگاری دارند.
اما این روش، اِشکالاتی هم دارد. گاهی ساختار محتوایی که مطالعه می‌کنید، قابل طبقه‌بندی نیست. با تحمیل طبقه‌بندی به چنین محتوایی فقط خودتان را به عذاب می‌اندازید. در نتیجه، این روش فقط در مواردی کاربرد دارد که با محتوای قابل طبقه‌بندی سروکار داشته باشید. از طرف دیگر، وقتی رئوس مطالب را به روش کلاسیک طبقه‌بندی می‌کنید، به راحتی نمی‌توانید بین اطلاعاتی که به شاخه‌های مختلف تقسیم شده‌اند، ارتباط برقرار کنید. پس این روش در مواردی که قصد دارید بین مجموعه‌ی اطلاعات طبقه‌بندی شده، ارتباطات انتزاعی برقرار کنید، کاربرد ندارد.
روش سوم: یادداشت‌برداری به روش جدول‌بندی
- نمونه‌ای از جدول‌بندی برای درسی مثل تاریخ
جدول‌بندی یک روش قدیمی است که به سازماندهی اطلاعات کمک می‌کند. دسته‌بندی اطلاعات در ستون‌های جداگانه، مانع تکرار بی‌مورد اطلاعات و زیاده‌نویسی می‌شود.
روش جدول‌بندی در مقایسه با سایر روش‌های یادداشت‌برداری به آماده‌سازی بیشتری نیاز دارد. برای شروع، ابتدا چند ستون بکشید. معمولا ۴ ردیف ستون کافی است، اما به طور کلی تعداد ستون‌ها به موضوع یادداشت‌برداری بستگی دارد. برای هر ستون یک عنوان مناسب انتخاب کنید. برای درسی مثل تاریخ میتوانید از این عناوین استفاده کنید: «تاریخ‌‌ها»، «شخصیت‌های معروف»، «رویدادهای مهم» و «اهمیت». تا این قسمت از جدول را باید پیش از آغاز درس آماده کنید تا بتوانید در طول کلاس، نکاتی را که مطرح می‌شوند، در ستون مربوطه یادداشت کنید. نیازی نیست بنویسید «جنگ جهانی دوم، یک رویداد تاریخی مهم محسوب می‌شود.»، بلکه فقط کافی است عبارت «جنگ جهانی دوم» را در ستون «رویدادهای مهم» وارد کنید. این روش از زیاده‌نویسی و تکرار بی‌مورد اطلاعات جلوگیری می‌کند و به همین دلیل، اجازه می‌دهد همگام با گویندهی مطلب یادداشت‌برداری کنید و عقب نیفتید. همچنین، میتوانید بین اطلاعات مختلف ارتباط برقرار کنید. در درسی مثل تاریخ، اگر اطلاعات را به ترتیب وقوع بنویسید، راحت‌تر میتوانید مطالب را جمع‌بندی کنید.
مهم‌ترین اِشکال یادداشت‌برداری به روش جدول‌بندی این است که باید جدول‌تان را قبل از شروع کلاس آماده و عناوین هر یک از ستون‌ها را مشخص کنید. این در حالی است که تا سر کلاس ننشینید و با محتوای درس آشنا نشوید، نمی‌توانید برای ستون‌ها عناوین مناسب انتخاب کنید. همچنین ممکن است حین گوش دادن به درس با اطلاعاتی مواجه شوید که به هیچ یک از ستون‌هایی که آماده کرده‌اید، مربوط نیستند. از این رو، توصیه می‌شود همیشه یک برگ کاغذ سفید، کنار دست‌تان داشته باشید تا بتوانید اطلاعاتی را که برای‌شان هیچ ستون مشخصی ندارید، در جایی دیگر یادداشت کنید.
با استفاده از این روش میتوانید مطالبی را که یادداشت کرده‌اید، با سرعت بیشتری مرور کنید. جدولی که به دقت تهیه شده باشد، اطلاعات را به صورت منسجم و نظام‌مند نشان می‌دهد و کمک می‌کند راحت‌تر بتوانید نکات مهم را به خاطر بسپارید.
روش چهارم: یادداشت‌برداری به روش تحت‌اللفظی
یادداشت‌برداری به روش تحت‌اللفظی از جمله ساده‌ترین تکنیک‌های یادگیری است که فقط به مهارت نوشتن نیاز دارد. این روش یادداشت‌برداری در مقایسه با سایر روش‌ها دارای اِشکالات فراوان است. با این حال، اگر هنوز به هیچ یک از روش‌های یادداشت‌برداری تسلط ندارید، توصیه می‌کنیم با همین روش شروع کنید.
برای یادداشت‌برداری به روش تحت‌اللفظی فقط کافی است عین جملاتی را که می‌شنوید، بنویسید. تا جایی که امکان دارد از نمادها و علائم اختصاری استفاده کنید تا از صحبت‌های گویندهی مطلب عقب نیفتید. هر بار که گوینده به بحث جدیدی وارد شد، ادامه‌ی یادداشت‌های‌تان را در خط بعدی بنویسید. بهتر است بین خطوط کمی فاصله بگذارید تا اگر بعداً خواستید نکته‌ای اضافه کنید، فضای کافی در اختیار داشته باشید.
این روش از بسیاری جهات در تضاد با روش جدول‌بندی است. در یادداشت‌برداری به روش تحت‌اللفظی لازم نیست برگه‌های یادداشت‌تان را قبل از شروع کلاس آماده کنید یا از محتوای آموزشی خبر داشته باشید. در صورتی که از صحبت‌های گوینده عقب نیفتید و بتوانید کلمه به کلمه‌ی توضیحات شفاهی ارائه شده را بنویسید، در نهایت یک یادداشت خیلی دقیق خواهید داشت. از این رو، در مواردی که احساس می‌کنید کلمه به کلمه‌ی صحبت‌های گوینده، پرمحتوا و ارزشمند است، به روش تحت‌اللفظی یادداشت‌برداری کنید.
یکی از اِشکالات یادداشت‌برداری به روش تحت‌اللفظی این است که چون همه‌ی اطلاعات را در قالب جمله و پشت سرهم می‌نویسید، درجه‌ی اهمیت نکات مختلف مشخص نیست و نوشته‌های‌تان سازماندهی خاصی ندارند. پس لازم است در سریع‌ترین زمان پس از پایان کلاس، دستی به سر و روی یادداشت‌های‌تان بکشید. این روش در مواردی که از روی منبعی مثل کتاب یا فایل صوتی ضبط شده یادداشت‌برداری می‌کنید، کاملاً بیهوده است. در یادداشت‌برداری از روی کتاب به روش تحت‌اللفظی، یک بار مجبورید تمام محتوای کتاب را دست‌نویس کنید و یک بار دیگر باید وقت بگذارید تا یادداشت‌های‌تان را به صورت طبقه‌بندی شده دربیاورید. این در حالی است که میتوانید از همان اول، فقط به روش طبقه‌بندی رئوس مطالب عمل کنید. پس یادداشت‌برداری به روش تحت‌اللفظی، بیشتر در مواردی به کارتان می‌آید که محتوای کامل منبع یادداشت‌برداری را در اختیار نداشته باشید.
روش پنجم: یادداشت‌برداری به روش ترسیم نقشهی ذهنی
- نقشهی ذهنی
به دانش‌آموزانی که به سبک یادگیری دیداری تمایل دارند، توصیه می‌کنیم حتما این روش را امتحان کنند. در یادداشت‌برداری به روش ترسیم نقشهی ذهنی، ارتباط بین نکات مختلفی که از یک مفهوم مرکزی منشعب شده‌اند، به شکل تصویری قابل مشاهده است. عبارت «نقشهی ذهنی» نخستین بار توسط تونی بوزان مطرح شد، اما قدمت ایده‌ی اصلی این روش به قرن‌ها قبل برمی‌گردد. گفته می‌شود حتی فلاسفه‌ی قرن سوم میلادی نیز در تصویرسازی مفاهیم از روشی مشابه نقشهی ذهنی استفاده می‌کردند.
ساختار نقشهی ذهنی به مغز انسان شبیه است. در یادداشت‌برداری به روش ترسیم نقشهی ذهنی، به جای اینکه از بالای صفحه شروع به نوشتن کنید، نکته‌ی اصلی مطلب را داخل یک حباب در وسط صفحه قرار دهید. سعی کنید عبارت کلیدی‌ای را که داخل حباب مرکزی می‌نویسید، بیشتر از یکی دو کلمه نباشد. نکات فرعی مربوط به نکته‌ی اصلی را در انتهای خطوط منحنی‌ای که از حباب مرکزی منشعب شده‌اند، یادداشت کنید. هرچه نکات فرعی جزئی‌تر می‌شوند، از ضخامت خطوط منحنی منشعب شده نیز کاسته می‌شود. در صورت امکان، از خودکارهای رنگی یا تصاویر مرتبط استفاده کنید تا برگه‌ی یادداشت‌تان جذاب‌تر شود.
در یادداشت‌برداری به روش ترسیم نقشهی ذهنی، نکات مهم درس به شکلی منظم و منطقی طبقه‌بندی می‌شوند. در طبقه‌بندی رئوس مطالب به روش کلاسیک، اطلاعات به شکل خطی سازماندهی می‌شوند؛ اما سازماندهی اطلاعات در یادداشت‌برداری به روش ترسیم نقشهی ذهنی به شکل شعاعی صورت می‌گیرد. در این روش، فقط میتوانید پاره‌ای از مهم‌ترین نکات را یادداشت کنید. به عبارت دیگر، نقشهی ذهنی برای یادداشت‌برداری از منابعِ با حجم اطلاعاتی زیاد، مناسب نیست. وقتی به روش ترسیم نقشهی ذهنی یادداشت می‌نویسید، بهتر است منبع اصلی یادداشت‌های‌تان را در دسترس داشته باشید تا بتوانید برای مطالعه‌ی بیشتر و کامل‌تر هر نکته به منبع اصلی رجوع کنید.
اگر توضیحات شفاهی ارائه شده در کلاس را به روش تحت‌اللفظی یا جدول‌بندی یادداشت کرده‌اید، میتوانید یادداشت‌های‌تان را در مرحله‌ی بعد به نقشهی ذهنی تبدیل کنید. همچنین میتوانید برای تبدیل مطالب پیچیده و پرشاخ و برگ به نقشهی ذهنی، از ابزارهای رایانه‌ای ترسیم نقشهی ذهنی کمک بگیرید.
۲. نرم‌افزارهای یادداشت‌برداری
برخی افراد ترجیح می‌دهند به جای اینکه به روش دستی یادداشت بنویسند، از نرم‌افزارهای یادداشت‌برداری استفاده کنند. نرم‌افزارهای یاداشت‌برداری علاوه بر اینکه موجب افزایش کارآمدی می‌شوند، در صرفه‌جویی در وقت نیز تأثیر دارند. هر نرم‌افزاری قابلیت‌های منحصر به فردی دارد که با اطلاع از این قابلیت‌ها میتوانید مناسب‌ترین نرم‌افزاری را که به کارتان می‌آید، انتخاب کنید. در ادامه، با کارآمدترین این نرم‌افزارها آشنا خواهید شد که سرعت یادگیری را به طرز قابل توجهی افزایش می‌دهند.
اِوِرنُت (EverNote)
خدمات سرویس آنلاین اِوِرنُت از سال ۲۰۰۸ آغاز شد. نرم‌افزار اِوِرنُت یک ابزار چند پلتفرمی است که از طریق اتصال به اینترنت فعال می‌شود و بر روی گوشی‌های تلفن همراه، و نیز سیستم عامل‌های ویندوز (Windows) و مَک (Mac) قابل اجرا است. از جمله قابلیت‌های این نرم‌افزار عبارتند از ذخیره‌ی یادداشت‌ها، سازماندهی یادداشت‌ها، برچسب‌گذاری موقعیت مکانی، تصویربرداری، اسکن اَسناد، ضبط صدا، تنظیم یادآوری برای یادداشت‌ها و ذخیره‌ی محتوا از صفحات وب، اشتراک‌گذاری یادداشت‌ها و همگام‌سازی اطلاعات بین دستگاه‌های مختلف. از دیگر امکانات این نرم‌افزار می‌توان به قابلیت جستجوی پیشرفته، رابط کاربری قابل تنظیم و گنجینه‌ی عظیمی از ویژگی‌ها و برنامه‌های افزودنی اشاره کرد.
اِوِرنُت حدود ۱۰۰ میلیون کاربر فعال دارد. این نرم‌افزار را میتوانید به صورت رایگان دانلود کنید. همچنین میتوانید با پرداخت سالانه ۴۵ دلار در ردیف کابران پریمیوم (Premium) قرار بگیرید و از خدمات کامل‌تر این نرم‌افزار بهره‌مند شوید. کاربرانی که از خدمات رایگان اِوِرنُت استفاده می‌کنند، می‌توانند ماهانه فقط ۶۰ مگابایت اطلاعات ذخیره کنند، اما کاربران پریمیوم به حجم ماهانه ۱ گیگابایت دسترسی خواهند داشت. اشتراک‌گذاری یادداشت‌ها در نسخه‌ی رایگان این نرم‌افزار امکان‌پذیر است، اما کاربران پریمیوم علاوه بر اشتراک‌گذاری از امکان ویرایش گروهی یادداشت‌ها نیز برخوردار هستند. کاربران پریمیوم همچنین می‌توانند از خدمات این نرم‌افزار به صورت آفلاین و بدون اتصال به اینترنت استفاده کنند.
ناکافی بودن گزینه‌های تنظیم یادآوری برای یادداشت‌ها یکی از اشکالاتی است که معمولا در ارتباط با این نرم‌افزار مطرح می‌شود. محدودیت حجم ذخیره‌ی اطلاعات در نسخه‌ی رایگان اِوِرنُت نیز دیگر اشکالی است که برخی کاربران را با مشکل مواجه می‌کند. اما در مجموع، اِوِرنُت یک نرم‌افزار کاربرپسند است که تجربه‌ای متفاوت از یادداشت‌برداری دیجیتال را برای کاربران به ارمغان می‌آورد.
- ۹۸/۰۷/۱۷